Blog
Hengelo Vertelt: 80 jaar bevrijding
In samenwerking met Museum Hengelo delen we de komende maanden een aantal verhalen over de geschiedenis van Hengelo. Of het nu over een gebouw, persoon, wijk of periode gaat; er is zoveel moois te ontdekken in en over Hengelo. Dat delen we graag met iedereen. En wie kan er nu beter vertellen over de lokale geschiedenis dan Museum Hengelo? Dit keer Hengelo 80 jaar bevrijd.
Terug naar overzicht
April is in Hengelo een maand van herdenking en viering. Op 10 april wordt herdacht dat op 10 april 1943 door de Duitsers de maatregel "Hengelo verboden voor Joden" werd ingevoerd. Op 29 april herdenken wij de April-meistakingen van 1943, die op 29 april 1943 bij Stork begonnen en zich uitbreidden over heel Nederland.
Op 3 april vieren we dat het dit jaar 80 jaar geleden is dat Hengelo werd bevrijd.
Burgemeester van der Dussen
De gevolgen van de bezetting door de Duitsers, die begon op 10 mei 1940, waren ook voor Hengelo op den duur ongekend. Om drie uur 's nachts werd Van der Dussen uit zijn bed gebeld door de stationschef van Oldenzaal. Na de mededeling dat Duitse soldaten de grens waren gepasseerd, nam Van der Dussen contact op met Den Haag en ging naar het gemeentehuis. Daar werd hem door Schagen Van Leeuwen, directeur van Hazemeyer/Signaal, voorgesteld om naar Londen te vertrekken zolang het nog kon. Van der Dussen, een man van principes, weigerde. Hij bleef op zijn post, in de overtuiging dat hij op deze manier Hengelo het beste kon dienen. Overigens ging het leven op die 10e mei in Hengelo gewoon door, alsof er niets aan de hand was. De gemeentereiniging leegde de vuilnisbakken en de kinderen gingen naar school, zoals op elke vrijdag.
Burgemeester Van der Dussen werd het besturen steeds moeilijker gemaakt. In april 1942 werd hij door zijn Duitse tegenstanders ontboden in Den Haag. Daar volgde een gesprek waarin, naast zijn gedragingen, ook anti-Joodse maatregelen aan de orde kwamen. Toen hij aangaf niet aan dergelijke maatregelen te willen meewerken (zijn vrouw was van half-Joodse afkomst), vonden de Duitsers het genoeg. Op 5 juni 1942 werd hij door een auto van huis opgehaald en als civiel geïnterneerde naar het interneringskamp Beekvliet in St. Michielsgestel gebracht.
Eind 1943 werd hij min of meer toevallig vrijgelaten en dook hij onder in Buurse. Daar werkte hij, samen met anderen, tot aan de bevrijding op 3 april 1945 aan plannen voor de wederopbouw van Hengelo.
'Hengelo verboden voor Joden'
De Duitsers probeerden zoveel mogelijk de indruk te wekken dat zij goedbedoelende buren waren die het beste voorhadden met Nederland en Hengelo. Het gewone leven ging dan ook gewoon door. Toch veranderde er telkens iets. Met name voor de Joden die in Hengelo woonden of vanuit Duitsland naar Hengelo waren gevlucht, werd het leven steeds minder normaal. Stapje voor stapje werden Joodse inwoners door de Duitse bezetter verder in een isolement gedreven. Zo mochten Joden niet zonder toestemming van de Duitse bezetter reizen, gold voor hen een avondklok, moesten ze hun winkels en bedrijven afstaan aan niet-Joden, moesten Joodse kinderen naar aparte Joodse scholen en werden Joodse leerkrachten ontslagen.
Op 10 april 1943 bereikte dit in Hengelo een hoogtepunt, toen een verbod werd uitgevaardigd voor Joden om zich in Hengelo te bevinden. Men moest zich melden op het politiebureau aan de Marskant. Van daaruit werden zij gedeporteerd en werden 170 Joodse Hengeloërs om het leven gebracht.
Bombardementen
De economie en het bedrijfsleven draaiden de eerste jaren gewoon door. Voor de Heemaf betekende dit bijvoorbeeld dat een nieuw hoofdkantoor, de Locomotief, aan de Bornsestraat werd gebouwd. Dit is nu één van de eerste Wederopbouw Rijksmonumenten in Hengelo. Maar op termijn rukten de geallieerden – Engelsen, Amerikanen, Canadezen en Polen – op, en werd Hengelo steeds meer doelwit van geallieerde bombardementen.
In totaal werd Hengelo 42 keer gebombardeerd. Het eerste bombardement werd nog door de Duitsers uitgevoerd, in mei 1940. Zij probeerden echter de Engelsen de schuld te geven. Hotel Kole, naast Tasche aan de Enschedesestraat, en de winkel op de hoek van de Enschedesestraat en de Brinkstraat werden geraakt. De herbouw van dit laatste pand betekende dat die winkel het eerste Wederopbouwpand van Hengelo werd. Doelwitten waren de industrie en het spoor, met het station. Hazemeyer aan de Tuindorpstraat werd het vaakst gebombardeerd.
Het zwaarste en meest vernietigende bombardement vond plaats op 6 en 7 oktober 1944. Het Hengelose stationsemplacement was het doelwit, omdat het spoorverkeer via Hengelo nog de enige route was voor treinen uit Duitsland om V1's naar Nederland te vervoeren. De Amerikanen gooiden de bommen van 3 km hoogte en raakten vooral het dorp Hengelo. Veel Hengeloërs werden in Saasveld ondergebracht.
April-meistakingen 1943
Op 29 april 1943 brak de grootste stakingsgolf uit die Nederland ooit heeft gekend. Ongeveer 500.000 mensen verlieten hun werkplek, met geen ander doel dan de Duitse bezetter te laten weten dat ze het niet meer pikten. De aanleiding was het bericht dat de ongeveer 300.000 Nederlandse mannen die in mei 1940 in dienst van het Nederlandse leger waren geweest, zich moesten melden voor krijgsgevangenschap in Duitsland. Dat leidde tot grote woede.
De staking begon in Hengelo en verspreidde zich over de oostelijke helft van het land, van Groningen tot in Limburg, maar ook delen van Gelderland, Noord-Brabant en Noord- en Zuid-Holland sloten zich aan. Alles startte bij de fabriek van Stork. Twee mannen waren het brein achter het verzet: Tjitte Roorda (Stork) en Jan Berend Vlam (Dikkers). Zij spraken binnen hun bedrijven al langer over de mogelijkheden van een algemene landelijke staking.
De directies schaarden zich achter de plannen en stuurden Roorda en Vlam zelfs op pad om in het westen en de Mijnstreek de stakingsbereidheid te peilen. Op 29 april liepen de 3000 mannen bij Stork als eersten weg. De telefonistes belden met andere bedrijven en zorgden er zo voor dat de staking zich als een lopend vuurtje door Nederland verspreidde. Uiteindelijk kwamen 200 mensen om in actie. Tachtig stakers werden standrechtelijk geëxecuteerd. Daarnaast vielen 95 doden en 400 zwaargewonden door de beschietingen en als gevolg van uitputting in strafkampen. Na de executies hielden de Duitsers geheim waar de lichamen begraven waren. Vijftig slachtoffers zijn tot op de dag van vandaag niet gevonden.
Bevrijding Hengelo
Enkele uren voor de bevrijding vonden er de nodige vijandelijke manoeuvres plaats rond het kanaal. Tijdens de laatste dagen werden de Oelerbrug, de Boekelosebrug en de brug bij de sluis opgeblazen. Ook de oude boerderij ‘De Waarbeek’ werd compleet verwoest.
Het verzet verstoorde de Duitse linies waar mogelijk. Beide legers zochten dekking in de mangaten aan weerszijden van het kanaal. Op 3 april 1945 rukten de Engelse tanks van het Seventh Hampshire Regiment op vanuit Enschede, dat op 1 april was bevrijd, via Driene naar Hengelo. Hiermee was het Duitse verzet snel gebroken. Toen de bevrijders de stad binnenreden, werden zij door de bevolking uitbundig toegejuicht.
Wederopbouw
Burgemeester Van der Dussen zat nog ondergedoken in Buurse toen hij directeur Boom van Dikkers vroeg om de leiding op zich te nemen voor het maken van de Wederopbouwplannen voor Hengelo. Boom stelde zijn huisarchitect, Van Couwelaar, aan om de plannen te ontwerpen. Begonnen werd met het Herbouwplan Noord, dat bekend is geworden als het Wederopbouwplan voor de binnenstad, en het Herbouwplan Zuid, dat het gebombardeerde gebied tussen het spoor en de fabrieken van Stork betrof. Later kwamen daar nog vele andere plannen bij, zoals Klein Driene, ’t Kotte, de Sterrenbuurt, Berflo Es, Veldwijk, enzovoort. Daarbij werd de stedenbouwkundige Pouderoyen uit Nijmegen betrokken. Hij maakte een structuurplan voor Hengelo met 8 wijken. De Wederopbouw is na de Industriële Revolutie in de 19e eeuw de tweede belangrijke periode in de ontwikkelingsgeschiedenis van Hengelo geweest.
80 jaar vrijheid
Rondom het herdenken en vieren van 80 jaar vrijheid zijn er verschillende activiteiten in Hengelo. Een overzicht van deze activiteiten vind je op deze pagina.
